*>Yaroslav Zolotaryov |
|
| (33 intermediate revisions by 13 users not shown) |
| Line 1: |
Line 1: |
| − | {{Template:Test-WP/chal/Bel-trans}}
| + | '''Дацко царсво''' (''Kongeriget Danmark'') — край в полношной [[Европа|Европе]] на яру [[Балтийска голомя|Балтийской]] и [[Полношна голомя|Полношной голоми]]. |
| | | | |
| − | {{Template:Test-WP/chal/Край|
| + | Земеписанно Дания включат в себя полусердыш Юландия (''Jylland''), по какому рубежыт с [[Германия|Германие]]й, и 405 сердышов, с каких 79 насельоны, а на найбольшым с их — Зеландии (''Sjælland'') — сиит столица Дании [[Копенгаген]]. Даніі имат ешшо[[Фарерски сердышы]] в Полношной [[Атлантишной окиян|Атлантиде]] и самокляшшой в свете сердыш [[Гренландия]]. Державной уряд — [[конституцыйна монархия]]. |
| − | Званя=Kongeriget Danmark|
| |
| − | сибирска званя = Дания|
| |
| − | тугра=Denmark coa.png|
| |
| − | знамьо=National_Flag_of_Denmark.svg|
| |
| − | урын=LocationAlbania.png|
| |
| − | гасло=(царьов) "Guds hjælp, Folkets kærlighed, Danmarks styrke" ([[Test-WP/chal/сибирской говор|по-сибирски]]: "Божа поммога, народна любов, дацка могута")|
| |
| − | говор=дацкой|
| |
| − | столица=Копенгаген|
| |
| − | талмай=43 094|
| |
| − | насельсво=5 415 978|
| |
| − | год=2005|
| |
| − | КНБ = $188 мильярдов|
| |
| − | перьодседальник=Царица Маргарита Втора|
| |
| − | первопосадник=Андерс Фог Расмусен|
| |
| − | дебелось насельсва=126|
| |
| − | таньга=Дацка крона|
| |
| − | хвалопесня="Есь край бласловльоной|
| |
| − | урын=LocationDenmark.png|
| |
| − | домен=.dk|
| |
| − | дальнослушной код=45|
| |
| − | чертьож = Denmark-CIA_WFB_Map.png
| |
| − | }}
| |
| − | | |
| − | | |
| − | '''Дацко царсво''' (''Kongeriget Danmark'') — край в полношной [[Test-WP/chal/Европа|Европе]] на яру [[Test-WP/chal/Балтийска голомя|Балтийской]] и [[Test-WP/chal/Полношна голомя|Полношной голоми]].
| |
| − | | |
| − | Земеписанно Дания включат в себя полусердыш Юландия (''Jylland''), по какому рубежыт с [[Test-WP/chal/Германия|Германие]]й, и 405 сердышов, с каких 79 насельоны, а на найбольшым с их — Зеландии (''Sjælland'') — сиит столица Дании [[Test-WP/chal/Копенгаген|Копенгаген]]. Даніі имат ешшо[[Test-WP/chal/Фарерски сердышы|Фарерски сердышы]] в Полношной [[Test-WP/chal/Атлантишной окиян|Атлантиде]] и самокляшшой в свете сердыш [[Test-WP/chal/Гренландия|Гренландия]]. Державной уряд — [[Test-WP/chal/конституцыйна монархия|конституцыйна монархия]]. | |
| | | | |
| | == Деянни == | | == Деянни == |
| | === Ранни деянни=== | | === Ранни деянни=== |
| − | Как видачут [[Test-WP/chal/Вьотознайсво|вьотознайны]] находки, люди седело заселившы [[Test-WP/chal/Скандинавия |Скандинавию]] не позней как 12 800 годов тому назад, по прохое подкконечново [[Test-WP/chal/Льодовик|льодовик]]а; [[Test-WP/chal/Земеводсво|земеводсво]] объявилося тут коло 3 тыш. годов до н.п. | + | Как видачут [[Вьотознайсво|вьотознайны]] находки, люди седело заселившы [[Скандинавия |Скандинавию]] не позней как 12 800 годов тому назад, по прохое подкконечново [[Льодовик|льодовик]]а; [[Земеводсво|земеводсво]] объявилося тут коло 3 тыш. годов до н.п. |
| | | | |
| − | Прикладно двумястами годами н.п. данкованы первы сысканы [[Test-WP/chal/Руны|руничны надписи]]. Посудки задохшых людьов насельники тодашнй Дании, как и многи дружны поганцы -[[Test-WP/chal/Индоевропейцы|индоевропейцы]], палили и затаивали в [[Test-WP/chal/Курганы|курганах]] — аж до [[Test-WP/chal/11 столетте|ХІ]] столеття н.п., до християнизацыи Дании коло [[Test-WP/chal/980|980]] году царьом Гарольдом Чорнозубым (от евонной крички берьот свою званю таперишна технология ''[[Test-WP/chal/Bluetooth |Bluetooth]]''). На протяге [[Test-WP/chal/20 столетте|ХХ]] столеття в дацких челбаках (как и в [[Test-WP/chal/Англия|Англии]]) всьовремя сыскивали "челбашны посудки" — затайонны с дохристиянских времьов в [[Test-WP/chal/кислота|кислым]] колозьоме убоенцы, хурнуты в челбаки. [[image:Runenstein_Blauzahn_2.jpg|thumb|left|Гарольдов камь с [[Test-WP/chal/Руны|рунишными надписями]]]] | + | Прикладно двумястами годами н.п. данкованы первы сысканы [[Руны|руничны надписи]]. Посудки задохшых людьов насельники тодашнй Дании, как и многи дружны поганцы -[[Индоевропейцы|индоевропейцы]], палили и затаивали в [[Курганы|курганах]] — аж до [[11 столетте|ХІ]] столеття н.п., до християнизацыи Дании коло [[980]] году царьом Гарольдом Чорнозубым (от евонной крички берьот свою званю таперишна технология ''[[Bluetooth]]''). На протяге [[20 столетте|ХХ]] столеття в дацких челбаках (как и в [[Англия|Англии]]) всьовремя сыскивали "челбашны посудки" — затайонны с дохристиянских времьов в [[кислота|кислым]] колозьоме убоенцы, хурнуты в челбаки. [[image:Runenstein_Blauzahn_2.jpg|thumb|left|Гарольдов камь с [[Руны|рунишными надписями]]]] |
| | | | |
| − | === Эпоха вікінгаў === | + | === Пора викингов === |
| − | Шырока разрэкламаваным перыядам дацкай (роўна як і [[Wp/be/Швецыя|шведскай]]) гісторыі з'яўляецца «эпоха вікінгаў» ([[Wp/be/793|793]]–[[Wp/be/1066|1066]] гг. н.э.), пад час якой піраты са Скандынавіі рабавалі землі па ўзбярэжжах кантынентальнай [[Wp/be/Еўропа|Еўропы]], служылі наймітамі [[Wp/be/Візантыя|Візантыйскіх]] імператараў, каланізавалі [[Wp/be/Ісландыя|Ісландыю]], [[Wp/be/Фарэрскія выспы|Фарэрскія выспы]], [[Wp/be/Грэнландыя|Грэнландыю]] і ўсходняе ўзбярэжжа [[Wp/be/Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыкі]], а дацкія каралі некаторы час кіравалі [[Wp/be/Англія|Англія]]й. Канец гэтае эпохі звычайна датуецца годам нарманскай заваёвы Англіі; аб'ектыўнымі прычынамі заняпаду сталіся вайсковае і сацыяльнае развіццё [[Wp/be/феадалізм|феадальнага грамадства]] ў Еўропе, а таксама няўхільнае пагаршэнне [[Wp/be/клімат|клімат]]у ў Паўночнай Атлантыцы, асабліва ад [[Wp/be/13 стагоддзе|ХІІІ]] стагоддзя — наступленне [[Wp/be/Малы ледавіковы перыяд|Малога ледавіковага перыяду]]. Падвышанай увазе да «эпохі вікінгаў» і да ўласна піратаў-вікінгаў — якія нават для тагачаснага скандынаўскага насельніцтва былі хутчэй маргіналамі — мы абавязаныя, напэўна, значна пазнейшым акалічнасцям: [[Wp/be/рамантызм|рамантычным]] у [[Wp/be/19 стагоддзе|ХІХ]] стагоддзі і [[Wp/be/турызм|турыстычным]] у стагоддзі [[20 стагоддзе|ХХ]].
| + | Шыбко розрекламованна пора дацких (ровно как и [[Швецыя|швецких]]) деянньов ето "пора викингов" ([[793]]–[[1066]] гг. н.п.), в каку шалоники со Скандинавии грабили землицы по ярам тивской [[Европа|Европы]], служыли наймитами [[Византия|Византийских]] императоров, займовали [[Исландия|Исландию]], [[Фарерски сердышы|Фарерски сердыщы]], [[Гренландия|Гренландию]] и восходны яры [[Полношна Мерика|Полношной Мерики]], ан дацки цари некоторо времьо башлычили [[Англия|Английой]]. |
| | + | |
| | + | Конец етой поры обнакновенно данкуетса годом нормансково повоевання Англии - в Европе розвиваютса мочны державы, каки уняли викингов. |
| | | | |
| | === Серьодни веки === | | === Серьодни веки === |
| − | В пору [[Test-WP/chal/Серьодни веки|Серьодних веков]] времьоны межувольных войнов очередовалися с времьоными осередовання володы, повышення ясака и державново угойсва; велися войны - обнакновенно с немецкими кнесвами на полдне и суседней Швецыей. С [Test-WP/chal/1397|1397]] по [[Test-WP/chal/1521|1521]] годы Дания, [[Test-WP/chal/Норвегия|Норвегия]] и [[Test-WP/chal/Швецыя|Швецыя]] (и ешшо сьоннешна [[Test-WP/chal/Финляндия|Финляндия]], [[Test-WP/chal/Исландия|Исландия]], [[Test-WP/chal/Фарерски сердышы|Фарерски сердышы]] и [[Test-WP/chal/Гренландия|Гренландия]]) были соспарены[[Test-WP/chal/Вуния|вунией]] (ведомой как ''[[Test-WP/chal/Кальмарска вуния|Кальмарска вуния]]'') и быльно розоблачалися под володой дацких монархов. | + | В пору [[Серьодни веки|Серьодних веков]] времьоны межувольных войнов очередовалися с времьоными осередовання володы, повышення ясака и державново угойсва; велися войны - обнакновенно с немецкими кнесвами на полдне и суседней Швецыей. С [[1397]] по [[1521]] годы Дания, [[Норвегия]] и [[Швецыя]] (и ешшо сьоннешна [[Финляндия]], [[Исландия]], [[Фарерски сердышы]] и [[Гренландия]]) были соспарены[[Вуния|вунией]] (ведомой как ''[[Кальмарска вуния]]'') и быльно розоблачалися под володой дацких монархов. |
| − | | |
| − | === Новы час ===
| |
| − | [[image:Denmark_crown.jpg|thumb|rigth|Карона Імперыі. Замак Розенборг [http://www.rosenborgslot.dk/]]]
| |
| − | [[Wp/be/Рэфармацыя|Рэфармацыя]] пачалася ў Даніі ў [[Wp/be/1536|1536]] годзе, і хутка [[Wp/be/Лютэранская царква|Лютэранская царква]] сталася афіцыйнай дзяржаўнай царквой Даніі; па канфіскацыі зямель, што належалі [[Wp/be/Рымска-каталіцкая царква|Рымска-каталіцкай царкве]], даходы караля ўзраслі ўтрая. Як апірышча [[Wp/be/пратэстанства|пратэстанству]], Данія была ўцягнутая ў [[Wp/be/Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовую вайну]] і ў выніку паразы ([[Wp/be/1658|1658]]) згубіла, у прыватнасці, свае найбагацейшыя правінцыі на поўдні сучаснай [[Wp/be/Швецыя|Швецыі]], у Сканіі — гістарычна дацкія землі. Першай дацкай «далёкай» [[Wp/be/каланіялізм|калоніяй]] было невялічкае паселішча і форт Транкебар на паўднёвым узбярэжжы [[Wp/be/Індыя|Індыі]] (ад [[Wp/be/1620|1620]] году; у [[Wp/be/1845|1845]] прададзены [[Wp/be/Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]). Данія пабудавала таксама чатыры замкі на заходнім узбярэжжы [[Wp/be/Афрыка|Афрыкі]] (у адным з тых замкаў, захаваным дасёння, месціцца рэзідэнцыя прэзідэнта [[Wp/be/Гана|Ганы]]) і каланізавала некалькі выспаў у [[Wp/be/Карыбскае мора|Карыбскім моры]]. [[Wp/be/Прыгоннае права|Прыгоннае права]] ў Даніі праіснавала з [[Wp/be/1733|1733]] па [[Wp/be/1788|1788]] гады і было скасаванае на просьбы шырокіх буржуазных мас. Пад час [[Wp/be/Напалеонаўскія войны|Напалеонаўскіх войнаў]] Данія ўзяла бок [[Wp/be/Францыя|Францыі]] і ў выніку ў [[Wp/be/1814|1814]] годзе страціла [[Wp/be/Нарвегія|Нарвегію]].
| |
| − | | |
| − | === Найноўшы час ===
| |
| − | У неспакойны для Еўропы рэвалюцыйны час кароль Фрэдэрык VII (а дацкіх каралёў ад пачатку ХVІ стагоддзя называюць па чарзе толькі Хрысціянамі і Фрэдэрыкамі) падпісаў [[Wp/be/5 чэрвеня|5 чэрвеня]] [[Wp/be/1849|1849]] году [[Wp/be/Канстытуцыя|Канстытуцыю]] і ператварыў Данію з [[Wp/be/абсалютысцкая манархія|абсалютысцкай]] у [[Wp/be/канстытуцыйная манархія|канстытуцыйную манархію]]. Апошняя тэрытарыяльная страта — зямлі Шлезвіг-Гольштайн у выніку вайны з Прусіяй — адбылася ў [[Wp/be/1864|1864]] годзе. Пад час [[Wp/be/Першая Сусветная вайна|Першае Сусветнае вайны]] Данія трымалася нейтралітэту і цалкам захавала свае людскія і матэрыяльныя рэсурсы; больш за тое, ёй прапанавана было вярнуць Шлезвіг-Гольштайн, але кіраўніцтва краіны з'ініцыявала рэферэндум сярод жыхароў аспрэчанай правінцыі, паводле вынікаў якога ў [[Wp/be/1920|1920]] годзе ад [[Wp/be/Нямеччына|Нямеччыны]] да Даніі адышоў толькі паўночны Шлезвіг. У [[Wp/be/1940|1940]] амаль без супраціву здалася Нямеччыне і карысталася, прынамсі да [[Wp/be/1943|1943]] году, значнай самастойнасцю ўва ўнутранай палітыцы. Вызваленая амерыканскімі войскамі [[Wp/be/5 траўня|5 траўня]] [[Wp/be/1945|1945]] году; пасля вайны адмовілася ад палітыкі нейтралітэту і ўступіла ў [[Wp/be/НАТО|НАТО]]. З'яўляецца, поруч з [[Wp/be/Беларусь|Беларуссю]], краінай-заснавальніцай [[Wp/be/ААН|ААН]], уваходзіць у [[Wp/be/Еўрасаюз|Еўрасаюз]] (хоць і адмовілася на рэферэндуме ў [[2000]] годзе ад уводу [[Wp/be/еўра|еўра]]), ратыфікавала [[Wp/be/Шэнгенскія пагадненні|Шэнгенскія пагадненні]].
| |
| − | | |
| − | == Краіна ==
| |
| − | === Геаграфія ===
| |
| − | Прыблізныя каардынаты Даніі 56°00 N, 10°00 E. Агульная плошча (без уліку [[Wp/be/Фарэрскія выспы|Фарэрскіх выспаў]] і [[Wp/be/Грэнландыя|Грэнландыі]]) 43 094 км²; азёры займаюць прыблізна 700 км². Найвышэйшая кропка 171 м (ненаселенае месца ''Møllehøj''), найніжэйшая — 7 м ніжэй за ўзровень мора (''Lammefjord''). Па сушы мяжуе з [[Wp/be/Нямеччына|Нямеччына]]й, даўжыня мяжы 68 км; даўжыня берагавой лініі 7 314 км. [[Wp/be/Клімат|Клімат]] марскі ўмераны (''Cfb'', паводле класіфікацыі Кёпэна), пад уплывам цёплага цячэння [[Wp/be/Гальфстрым|Гальфстрым]]у. У структуры землекарыстання пашні займаюць 54%, лясы 13% (з іх 72% знаходзяцца ў прыватнай уласнасці). Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел: на 13 вобласцей (''amter'', адз.лік.: ''amt'') і 271 раён (''kommuner'', адз.лік: ''kommune''); на 1 студзеня 2007 году запланавана рэформа існуючага падзелу, якая прывядзе да ўзбуйнення вобласцяў і раёнаў і скарачэння іх колькасці, адпаведна, да пяцёх і 98-мі. Найбуйнейшыя гарады — сталіца [[Wp/be/Капенгаген|Капенгаген]] (насельніцтва 501 664 чалавек на 1 студзеня 2004 [http://www.dst.dk/HomeUK/Statistics/ofs/Publications/Yearbook/2005.aspx]), а таксама О́рхус (''Århus'', 228 547 чалавек), О́льборг (''Aalborg'', 121 549 чалавек) і О́дэнсэ (''Odense'', 145 554 чалавек).
| |
| − | [[image:Mary,_Crownprincess_of_Danmark_in_Vágur,_Faroe_Islands.jpg|thumb|left|Прынц Кароны Фрэдэрык з прынцэсай Мэры на [[Wp/be/Фарэрскія выспы|Фарэрах]]. Чэрвень 2005]]
| |
| − | | |
| − | === Палітыка ===
| |
| − | Данія — парламенцкая [[Wp/be/прадстаўнічая дэмакратыя|прадстаўнічая дэмакратычная]] [[Wp/be/канстытуцыйная манархія|канстытуцыйная манархія]] з [[Wp/be/1849|1849]] году, найстарэйшая манархія ў Еўропе з амаль неразрыўнай лініяй наследавання: першыя каралі Даніі, вядомыя з [[Wp/be/10 стагоддзе|Х]] стагоддзя — продкі цяперашняй каралевы [[Wp/be/Маргрэт II|Маргрэт II]] (''Margrethe Alexandrine Þórhildur Ingrid''). Заканадаўчую ўладу мае аднапалатны (дзвюхпалатны да рэферэндуму [[Wp/be/1953|1953]] году) прадстаўнічы орган — ''Folketing'', у якім 179 дэпутацкіх месцаў. Каралева прызначае прэм'ер-міністра (звычайна старшыню партыі, набраўшай на выбарах больш за ўсіх галасоў) і кабінет міністраў; парламент можа выказаць недавер і распусціць кабінет. Парламенцкія [[Wp/be/выбары|выбары]] адбываюцца раз на чатыры гады па прапарцыйнай сістэме з нізкім парогам у 2%, што спрыяе шматпартыйнасці: так, па выніках выбараў [[2005]] году, у парламенце прадстаўлена 7 партый. Пасля выбараў [[2001]] году, парламенцкую большасць складае ліберальна-кансерватыўная кааліцыя на чале з прэм'ер-міністрам [[Wp/be/Андэрс Фог Расмусэн|Андэрсам Фогам Расмусэнам]], старшынёй «Левай партыі» (''Venstre'' [http://venstre.dk] — у дацкай палітычнай сістэме тэрмін «левыя» азначае не сацыялістаў, а лібералаў). Суддзі прызначаюцца дзейсным манархам і не падуладныя парламенту ці ўраду; пазбаўленым ад пасады суддзя можа быць толькі ў выключных выпадках па рашэнні адмысловага старонняга суду.
| |
| − | | |
| − | === Эканоміка ===
| |
| − | [[Wp/be/Сукупны ўнутраны прадукт|Сукупны ўнутраны прадукт]] (СУП) у 2005 годзе склаў $187,721 млрд., або 0,315% сусветнай эканомікі [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2005/02/data/dbcoutm.cfm?SD=2001&ED=2005&R1=1&R2=1&CS=3&SS=2&OS=C&DD=1&OUT=2&C=128&S=NGDP_RPCH-NGDPD-NGDPDPC-PPPWGT-PPPSH-PPPEX-PPPPC-PCPIPCH-LUR-GGB_NGDP-BCA_NGDPD-BCA&CMP=0&x=35&y=13]. Данія — самадастатковая краіна ў сэнсе забяспечанасці энерганосьбітамі (нафта, газ, вецер) і сельскагаспадарчай прадукцыяй (зерне, бульба, прадукты жывёлагадоўлі). Буйнейшыя гандлёвыя партнёры — [[Wp/be/Нямеччына|Нямеччына]] (18,7% экспарту, 23,1% імпарту), [[Wp/be/Швецыя|Швецыя]] (адпаведна 12,6% і 13%) і [[Wp/be/Вялікабрытанія|Вялікабрытанія]] (8,5% і 7%). Цягам другой паловы [[20 стагоддзе|ХХ]] стагоддзя структура дацкай эканомікі заўважна змянілася: з аргарна-індустрыяльнай краіны Данія зрабілася краінай постіндустрыяльнай, з выразным дамінаваннем сферы паслугаў (75.9% СУП і 79% працоўных месцаў) і значнай перавагай індустрыяльнай вытворчасці (22.1% СУП, 17% занятых — у 1960 годзе было 40%) над сельскай і рыбнай гаспадаркай (2% СУП, 4% занятых — у 1960 годзе было 20%). У сярэднім на адно прадпрыемства прыпадае 10 працоўных месцаў. Гадавы прырост СУП у апошнія пяць год складаў 1,3% (2001), 0,5% (2002) 0,7% (2003), 2,4% (2004) і 2,2% (2005); беспрацоўе ў той жа час вагалася паміж 5%–6%. Традыцыйна высокія выдаткі дзяржавы на сацыяльнае забеспячэнне (бясплатная адукацыя, часткова бясплатная медыцына, вялікія выплаты беспрацоўным і пенсіі) адбіваюцца на працоўных Даніі ў выглядзе высокіх падаходных падаткаў (ад 9%-44% для звыш-бедных і бедных гаспадарак, і да 44%-62% для сярэдняга класу) і на ўсіх грамадзянах, вымушаных плаціць 25% [[Wp/be/ПДВ|ПДВ]] нават пры пакупках ежы. Галоўнае пытанне, што стаіць перад дацкай, роўна як і іншымі сацыяльна-арыентаванымі рынкавымі эканомікамі — як забяспечыць стабільны эканамічны рост пры існых сацыяльных стандартах і дэмаграфічных тэндэнцыях.
| |
| − | | |
| − | === Транспарт ===
| |
| − | [[image:DSB_IC3.jpg|thumb|rigth|Цягнік Дацкай дзяржаўнай чыгункі (''DSB'') прыбыў у Гамбург ([[Wp/be/Нямеччына|Нямеччына]])]]
| |
| − | На 1 студзеня 2004 году [http://www.dst.dk/HomeUK/Statistics/ofs/Publications/Yearbook/2005.aspx] даўжыня [[Wp/be/аўтамабіль|аўтамабіль]]ных дарог Даніі складала 72 075 км, з іх 1 027 км хуткасных магістраляў. Узровень аўтамабілізацыі насельніцтва — 659 машын на тысячу сем'яў. Сярэдні расход паліва для зарэгістраваных у 2004 годзе машын з бензінавымі і дызельнымі рухавікамі склаў 6½ літраў на 100 км, ці на літр менш чым у 1998. Большасць пасажырскіх перавозак у Даніі — 77% — здзяйсняецца аўтамабілямі, 12% [[Wp/be/аўтобус|аўтобус]]амі і 7% [[Wp/be/чыгунка|чыгунка]]й; вага велаперавозак няўхісна змяншаецца: за 2002 год сярэдні датчанін накатаў на [[Wp/be/ровар|ровар]]ы 435 км. Даўжыня чыгуначнага палатна — 2 785 км, або 64 км на 1 тыс. км² тэрыторыі (2004); амаль чвэрць дарог электрыфікаваныя. Жыхары Капенгагену ганарацца адкрытымі ў [[2002]]–[[2003]] гадах дзвюма лініямі [[Wp/be/метро|метро]] [http://www.m.dk] агульнай працягласцю ў 17 км; вагончыкі [[Wp/be/Італія|італьянскай]] вытворчасці (па тры на састаў) рухаюцца без кіроўцы з сярэдняй хуткасцю 40 км/г, выяжджаючы па-за цэнтрам гораду на паверхню. Рэгулярныя пасажырскія авіярэйсы ў Даніі прымаюць 10 аэрапортаў, прычым на Капенгагенскі [http://www.kastrup.dk] прыпадае 84% авіяперавозак. Дацкі гандлёвы флот налічвае каля 450 караблёў і з'яўляецца 16-м у свеце і 6-м у Еўразвязе.
| |
| − | | |
| − | | |
| − | == Народ ==
| |
| − | === Дэмаграфія ===
| |
| − | Насельніцтва Даніі, па дадзеных на 1 студзеня 2005, складала 5 млн 411 тыс 405 чалавек [http://www.dst.dk/HomeUK/Statistics/ofs/Publications/Yearbook/2005.aspx]. Меркаваная працягласць жыцця — 74,9 года для мужчын і 79,5 года для жанчын; найчасцейшыя прычыны смерцяў — рак і сардэчныя хваробы. Сярэдні век датчанаў складае амаль 40 гадоў (39,6 на 1 студзеня 2005) і працягвае ўзрастаць. Сярэдні рост — 180,9 см, і таксама мае тэндэнцыю да павялічэння. [[Wp/be/Паказнік пладавітасці|Паказнік пладавітасці]] (колькасць дзяцей, народжаных у сярэднім адной жанчынай) роўны 1,7 і з'яўляецца адносна высокім для [[Wp/be/Еўропа|Еўропы]] — хоць для простага ўзнаўлення папуляцыі ён павінен быць не ніжэйшым за 2,1. Працягвае павялічвацца век, у каторым жанчыны нараджаюць першае дзіця: у 2003 годзе ён складаў у сярэднім 30,1 года. Скарачаецца колькасць шлюбаў: у 2005 годзе толькі 45% жанчын а трыццацёх год былі пабраныя, тады як у [[Wp/be/1970|1970]] такіх было 88%. За той жа час сярэдні шлюбны век жанчын узрос з 22,8 да 30,5 года, і мужчын з 25,1 да 32,9 года. Больш за траціну дарослых увогуле жывуць асобна. Цягам 2003 году было здзейснена 15 567 [[Wp/be/аборт|аборт]]аў (12,5 на тысячу жанчын). Незабітых дзяцей часцей называюць ''Jens'', ''Peter'', ''Lars'' (хлопчыкаў) або ''Kirsten'', ''Mathilde'', ''Anne'' (дзяўчынак); найбольш распаўсюджанае прозвішча — ''Jensen'', што значыць ''Янаў сын — Іваноў'' (56 на тысячу). Важнай крыніцай павялічэння насельніцтва Даніі застаецца іміграцыя: колькасць імігрантаў складае ўжо 452 095 чалавек, альбо 8% усяе папуляцыі. Палова з іх еўрапейскага паходжання ([[Wp/be/Нарвегія|Нарвегія]], [[Wp/be/Швецыя|Швецыя]], [[Wp/be/Нямеччына|Нямеччына]], б. [[Wp/be/Югаславія|Югаславія]], [[Wp/be/Польшча|Польшча]]), хоць краінай-лідэрам па пастаўкам мігрантаў у Данію застаецца [[Wp/be/Турэччына|Турэччына]].
| |
| − | [[image:banner_of_pride.jpg|thumb|left|«Альтэрнатыўны» сцяг над цэнтральнай плошчай [[Wp/be/Капенгаген|Капенгаген]]у. Жнівень 2005]]
| |
| − | | |
| − | === Рэлігія і свабоды ===
| |
| − | Афіцыйная рэлігія ў Даніі — [[Wp/be/евангелічнае лютэранства|евангелічнае лютэранства]]: Евангелічная Лютэранская Царква Даніі, ''Folkekirken'', ахоплівае 84,7% насельніцтва [http://www.interchurch.dk/mkreng/council.php?key=297]. Царкоўны падатак складае ад 0,42% да 1,51% з чалавека ў залежнасці ад месца жыхарства і даходу. Паводле арганізацыі «Рэпарцёры без межаў», па паказніку свабоды друку ў 2005 годзе знаходзілася на першым месцы з 167-х краін [http://www.rsf.org/rubrique.php3?id_rubrique=554]. Прычым свабодны ў Даніі не толькі друк: можна свабодна, напрыклад, вывешваць над ратушнай плошчай вясёлкавыя палатніны ды ладзіць адпаведныя шэсці [http://copenhagenpride.dk]; аднаполыя «шлюбы» ўзаконеныя пад назвай «зарэгістраваных партнёрстваў». У 2004 годзе сярэдні датчанін штодзень праводзіў ля тэлевізара 2 гадзіны 44 хвіліны. Найбольш папулярнымі кінафільмамі за 1976–2004 гады ў Даніі аказаліся «Titanic» і «The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring» — адпаведна 1,36 і 1,33 млн. прададзеных квіткоў. [http://www.dst.dk/HomeUK/Statistics/ofs/Publications/Yearbook/2005.aspx]
| |
| − | | |
| − | === Адукацыя і навука ===
| |
| − | Базавая дзевяцігадовая адукацыя з'яўляецца ў Даніі абавязковай для кожнага дзіцяці ад 7-мі год. Найбольш распаўсюджаная форма атрымання такой адукацыі — гэта наведванне мясцовай «народнай школы» (''Folkeskole'', ахоплівае каля 88% дзяцей) або прыватнай школы з 1-га па 9-ты ці, пры жаданні, 10-ты клас. Як школьную, гэтак і вышэйшую адукацыю грамадзяне краіны могуць атрымаць бясплатна. Статус вышэйшых у 2003 годзе мелі 162 навучальныя ўстановы, з іх 6 [[Wp/be/універсітэт|універсітэт]]аў або універсітэцкіх цэнтраў, у каторых навучаліся 78 993 студэнтаў [http://www.dst.dk/HomeUK/Statistics/ofs/Publications/Yearbook/2005.aspx]. Сярод 25–64-гадовых датчанаў 28% мелі ў 2002 годзе вышэйшую адукацыю; меркаваная сярэдняя працягласць адукацыі дзяцей, толькі пайшоўшых у школу, ацэньваецца ў 16,1 года. У Даніі налічваецца амаль 5 тысячаў аспірантаў. Па дадзеных арганізацыі ISI Web of Knowledge [http://www.thomsonisi.com], 51 159 навуковых артыкулаў, прынамсі адзін з аўтараў якіх мае дацкі адрас, за 2001 — пачатак 2006 году было ўнесена ў каталог ''Science Citation Index Expanded'' (параўн. з 21 686 — з украінскімі адрасамі, 70 690 — з польскімі, і толькі 1 291 — з беларускімі). На навуковыя даследаванні і распрацоўкі ў 2003 годзе было выдаткавана 2,63% [[Wp/be/сукупны ўнутраны прадукт|СУП]], прычым прыватныя выдаткі роўніліся 1,83% СУП, г.зн. больш за дзве траціны ад усяе сумы.
| |
| − | | |
| − | === Асобы і брэнды ===
| |
| − | [[image:LEGO-01.jpg|thumb|right|Кубікі LEGO вядомыя па ўсім свеце не менш за казкі Андэрсэна]]
| |
| − | У экспартным варыянце культурнага пантэону Даніі дамінуюць тры постаці: гэта казачнік [[Wp/be/Ганс Хрысціян Андэрсэн|Ганс Хрысціян Андэрсэн]], [[Wp/be/Філасофія|філосаф]] [[Wp/be/Сёрэн К'еркегор|Сёрэн К'еркегор]] ды [[Wp/be/Фізіка|фізік]] [[Wp/be/Жыды|жыдоўскага паходжання]] [[Wp/be/Нільс Бор|Нільс Бор]]. Выхаванцам савецкай школы павінны быць памятныя таксама [[Wp/be/Астраномія|астраном]] Ці́хо Бра́ге ([[Wp/be/1546|1546]]–[[Wp/be/1601|1601]]), чые запісы назіранняў планетных рухаў леглі ў падмурак [[Wp/be/кеплер|кеплер]]авых законаў нябеснай механікі; [[Wp/be/Астраномія|астраном]] О́ле Ро́мэр ([[Wp/be/1644|1644]]–[[Wp/be/1710|1710]]), які упершыню вылічыў [[Wp/be/хуткасць святла|хуткасць святла]]; [[Wp/be/Фізіка|фізік]] Ганс Э́рстэд ([[Wp/be/1777|1777]]–[[Wp/be/1851|1851]]), які назіраў сувязь паміж пераменным токам і [[Wp/be/класічная электрадынаміка|магнітным полем]]. А аматары «элітарнага» мінімалісцкага кіно [http://www.dogme95.dk] чулі пра рэжысёра Ларса фон Трыера, да чыйго кабінету ў капенгагенскай студыі вядзе доўгі калідор дацкамоўных цытат з яшчэ больш вядомага, хаця і не дацкага, дзеяча [[Wp/be/Мао Дзэ Дун|Мао Дзэ Дун]]а. З Даніі ў [[Wp/be/1949|1949]] годзе пачалі сваё пераможнае шэсце па свеце дзіцячыя кубікі LEGO [http://www.lego.com] ([[Wp/be/дацкая мова|па-дацку]] ''leg godt'' — гуляй добра), вытворчасць якіх сёння дасягае 600 штук штосекунду. Дацкаму бровару належаць піўныя брэнды «Carlsberg» і «Tuborg» [http://carlsberg.com]. Але ўсё ж, мабыць, найбольш вядомая дацкая фігура — прыдуманы англійскім драматургам [[Wp/be/Шэкспір|Шэкспір]]ам Гамлет, прынц Дацкі, які жыў, паводле п'есы, у рэальным замку Кронборг на поўначы ад [[Wp/be/Капенгаген|Капенгаген]]у.
| |
| − | | |
| − | | |
| − | == Знешнія спасылкі ==
| |
| − | {{Commons|Category:Denmark}}
| |
| − | *[http://www.dst.dk Афіцыйная дацкая статыстыка Danmarks Statistik]
| |
| − | *[http://www.denmark.dk Афіцыйны інфармацыйны партал denmark.dk]
| |
| − | *[http://www.visitdenmark.dk Англамоўны турыстычны партал visitdenmark.dk]
| |
| − | *[http://rusforum.dk Форум рускамоўных у Даніі rusforum.dk]
| |
| − | | |
| − | [[af:Denemarke]]
| |
| − | [[als:Dänemark]]
| |
| − | [[an:Dinamarca]]
| |
| − | [[ang:Denemearc]]
| |
| − | [[ar:دانمارك]]
| |
| − | [[ast:Dinamarca]]
| |
| − | [[bg:Дания]]
| |
| − | [[bn:ডেনমার্ক]]
| |
| − | [[br:Danmark]]
| |
| − | [[bs:Danska]]
| |
| − | [[ca:Dinamarca]]
| |
| − | [[cs:Dánsko]]
| |
| − | [[csb:Dëńskô]]
| |
| − | [[cv:Дани]]
| |
| − | [[cy:Denmarc]]
| |
| − | [[da:Danmark]]
| |
| − | [[de:Dänemark]]
| |
| − | [[el:Δανία]]
| |
| − | [[en:Denmark]]
| |
| − | [[eo:Danio]]
| |
| − | [[es:Dinamarca]]
| |
| − | [[et:Taani]]
| |
| − | [[eu:Danimarka]]
| |
| − | [[fa:دانمارک]]
| |
| − | [[fi:Tanska]]
| |
| − | [[fiu-vro:Taani]]
| |
| − | [[fo:Danmark]]
| |
| − | [[fr:Danemark]]
| |
| − | [[fy:Denemark]]
| |
| − | [[ga:An Danmhairg]]
| |
| − | [[gd:An Danmhairg]]
| |
| − | [[gl:Dinamarca - Danmark]]
| |
| − | [[gv:Yn Danvarg]]
| |
| − | [[he:דנמרק]]
| |
| − | [[hi:डेनमार्क]]
| |
| − | [[hr:Danska]]
| |
| − | [[ht:Dànmak]]
| |
| − | [[hu:Dánia]]
| |
| − | [[hy:Դանիա]]
| |
| − | [[ia:Danmark]]
| |
| − | [[id:Denmark]]
| |
| − | [[io:Dania]]
| |
| − | [[is:Danmörk]]
| |
| − | [[it:Danimarca]]
| |
| − | [[ja:デンマーク]]
| |
| − | [[ka:დანია]]
| |
| − | [[ko:덴마크]]
| |
| − | [[ks:Ḍēnamārka]]
| |
| − | [[ku:Danîmarka]]
| |
| − | [[kw:Danmark]]
| |
| − | [[la:Dania]]
| |
| − | [[li:Daenemark]]
| |
| − | [[lt:Danija]]
| |
| − | [[lv:Dānija]]
| |
| − | [[mk:Данска]]
| |
| − | [[ms:Denmark]]
| |
| − | [[na:Denmark]]
| |
| − | [[nds:Däänmark]]
| |
| − | [[nds-nl:Denmaark]]
| |
| − | [[ne:डेनमार्क]]
| |
| − | [[nl:Denemarken]]
| |
| − | [[nn:Danmark]]
| |
| − | [[no:Danmark]]
| |
| − | [[nrm:Dannemar]]
| |
| − | [[oc:Danemarc]]
| |
| − | [[os:Дани]]
| |
| − | [[pam:Denmark]]
| |
| − | [[pdc:Denemarrick]]
| |
| − | [[pl:Dania]]
| |
| − | [[ps:ډېنمارک]]
| |
| − | [[pt:Dinamarca]]
| |
| − | [[qu:Danmarka]]
| |
| − | [[ro:Danemarca]]
| |
| − | [[ru:Дания]]
| |
| − | [[sa:डेनमार्क]]
| |
| − | [[scn:Danimarca]]
| |
| − | [[se:Dánmárku]]
| |
| − | [[sh:Danska]]
| |
| − | [[simple:Denmark]]
| |
| − | [[sk:Dánsko]]
| |
| − | [[sl:Danska]]
| |
| − | [[sq:Danimarka]]
| |
| − | [[sr:Данска]]
| |
| − | [[sv:Danmark]]
| |
| − | [[sw:Denmark]]
| |
| − | [[ta:டென்மார்க்]]
| |
| − | [[th:ประเทศเดนมาร์ก]]
| |
| − | [[tl:Denmark]]
| |
| − | [[tr:Danimarka]]
| |
| − | [[ug:دانىيە]]
| |
| − | [[uk:Данія]]
| |
| − | [[vi:Đan Mạch]]
| |
| − | [[vo:Danän]]
| |
| − | [[yi:דענמארק]]
| |
| − | [[zh:丹麦]]
| |
| − | [[zh-min-nan:Dan-kok]]
| |
| − | [[zh-yue:丹麥]]
| |
| − | | |
| − | [[Category:Данія]]
| |
| − | [[Category:Краіны ў Еўропе]]
| |
| − | [[Category:Краіны]]
| |
Дацко царсво (Kongeriget Danmark) — край в полношной Европе на яру Балтийской и Полношной голоми.
Земеписанно Дания включат в себя полусердыш Юландия (Jylland), по какому рубежыт с Германией, и 405 сердышов, с каких 79 насельоны, а на найбольшым с их — Зеландии (Sjælland) — сиит столица Дании Копенгаген. Даніі имат ешшоФарерски сердышы в Полношной Атлантиде и самокляшшой в свете сердыш Гренландия. Державной уряд — конституцыйна монархия.
Деянни
Ранни деянни
Как видачут вьотознайны находки, люди седело заселившы Скандинавию не позней как 12 800 годов тому назад, по прохое подкконечново льодовика; земеводсво объявилося тут коло 3 тыш. годов до н.п.
Прикладно двумястами годами н.п. данкованы первы сысканы руничны надписи. Посудки задохшых людьов насельники тодашнй Дании, как и многи дружны поганцы -индоевропейцы, палили и затаивали в курганах — аж до ХІ столеття н.п., до християнизацыи Дании коло 980 году царьом Гарольдом Чорнозубым (от евонной крички берьот свою званю таперишна технология Bluetooth). На протяге ХХ столеття в дацких челбаках (как и в Англии) всьовремя сыскивали "челбашны посудки" — затайонны с дохристиянских времьов в кислым колозьоме убоенцы, хурнуты в челбаки.
Пора викингов
Шыбко розрекламованна пора дацких (ровно как и швецких) деянньов ето "пора викингов" (793–1066 гг. н.п.), в каку шалоники со Скандинавии грабили землицы по ярам тивской Европы, служыли наймитами Византийских императоров, займовали Исландию, Фарерски сердыщы, Гренландию и восходны яры Полношной Мерики, ан дацки цари некоторо времьо башлычили Английой.
Конец етой поры обнакновенно данкуетса годом нормансково повоевання Англии - в Европе розвиваютса мочны державы, каки уняли викингов.
Серьодни веки
В пору Серьодних веков времьоны межувольных войнов очередовалися с времьоными осередовання володы, повышення ясака и державново угойсва; велися войны - обнакновенно с немецкими кнесвами на полдне и суседней Швецыей. С 1397 по 1521 годы Дания, Норвегия и Швецыя (и ешшо сьоннешна Финляндия, Исландия, Фарерски сердышы и Гренландия) были соспаренывунией (ведомой как Кальмарска вуния) и быльно розоблачалися под володой дацких монархов.
